Το έθνος είναι ένα μεγάλο σεντόνι;

Τι είναι έθνος σήμερα; Τι ήταν έθνος χθες; Τι λένε οι ιστορικοί και τι οι καθορίζοντες το μέλλον; Το πιο σημαντικό όμως είναι: πώς αντιλαμβανόμαστε το έθνος σήμερα;

Επειδή η μνήμη μου τελειώνει τρεις πιθαμές μακρυά από εμένα, η δε άποψή μου ίσως θεωρηθεί "κάπως" (ο ορισμός του έθνους αλλάζει με την πάροδο του χρόνου), είπα να δω τι λέει ο κόσμος, σταχυολογώντας στα γρήγορα, αλλά ελπίζω χωρίς να αδικώ καμμία οπτική γωνία (ε, σχεδόν). Δυστυχώς δε βρήκα κάτι αξιόλογο για (πχ) την Γιουγκοσλαβία ή το σύγχρονο τουρκικό έθνος, που υποψιάζομαι οτι στηρίζεται στον Κεμάλ - που είναι σημαντικές ελλείψεις.
Μετά από όλα αυτά βέβαια, μου γεννήθηκαν ένα σωρό ερωτήματα (οι άλλοι λαοί πώς το αντιλαμβάνονται, το έθνος εντός και εκτός φυσικών εδαφών, μελλοντικό έθνος, εικονικό έθνος, όρια έθνους κλπ).


Μιας και αφορμή για όλο αυτό το σεντόνι που ακολουθεί ήταν ένα μήνυμα του Ηλία στο μπλογκ του Πάνου (εδώ), τιμής ένεκεν ξεκινάω με την ίδια... αφορμή.

Μια συνέντευξη του Νίκου Δήμου, τον Ιούλιο του 1995
απόσπασμα από εδώ:
Τι είναι εθνικισμός και τι είναι έθνος; Πιστεύετε ότι το έθνος είναι "κατά φαντασίαν κοινότητα" ή πιστεύετε ότι υπάρχει κατηγορία έθνος;

«Κοιτάξτε, η κατηγορία έθνος είναι σαφώς μία κατηγορία που δημιουργήθηκε σε μία ορισμένη ιστορική εποχή. Όπως ξέρετε πριν από τον 19ο αιώνα δεν υπήρχε. Το έθνος δημιουργήθηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση και είναι πολύ πιθανόν κάποια μέρα να εκλείψει, για να περάσουμε σε άλλους όρους, που θα δηλώνουν το πού ανήκει ο καθένας.
Oυσιαστικά κάθε άνθρωπος κάπου ανήκει: σε μια οικογένεια, σε μια φυλή, σε μια γειτονιά, σε ένα χωριό, σε μια περιοχή. Έχει έναν προσδιορισμό. Tο να ταυτίζεται με το χώρο, φαίνεται να είναι ανάγκη.
Τώρα, πρέπει απαραιτήτως ο χώρος αυτός να είναι το έθνος; Ο αρχαίος Σπαρτιάτης ταυτιζόταν με την Σπάρτη και πολεμούσε την Αθήνα και ο Αθηναίος πολεμούσε τον Θηβαίο παρ' όλο που ήταν και κοντοχωριανοί και μιλούσαν και την ίδια γλώσσα.
Θέλω να πω ότι εάν σήμερα οι Aθηναίοι κάνουν έναν πόλεμο εναντίον των Σπαρτιατών θα θεωρηθεί γελοίο. Μπορεί εξίσου γελοίο να θεωρηθεί αύριο να κάνουμε ένα πόλεμο εναντίον των Τούρκων, διότι μπορεί να ανήκουμε στην ίδια Συνομοσπονδία ή να είμαστε εγώ επαρχίες ενός ευρύτερου συνόλου.
Δεν μπορώ να προβλέψω τι θα γίνει με το έθνος. Αυτό που πιστεύω είναι, ότι οι άνθρωποι πάντα θα χρειάζονται συναισθηματικά να ανήκουν σε ένα χώρο. Aυτός ο χώρος μπορεί να είναι πολύ ευρύς ή πολύ στενός. Εγώ ας πούμε έχω την αίσθηση, ότι δεν είμαι μόνον Έλληνας. Πιστεύω ότι ανήκω σε κάτι που λέγεται Ευρώπη και ο τοπικός μου προσδιορισμός είναι η Ελλάδα, όπως ας πούμε ένας Κρητικός ανήκει σε κάτι ευρύτερο που λέγεται Ελλάδα και ο τοπικός του προσδιορισμός είναι η Κρήτη, αισθάνεται Κρητικός - Έλληνας.»

Μιά παρεμφερής (και μεγάλη) συζήτηση στον Old Boy (24.05.2005)
απόσπασμα από εδώ:
Με άλλα λόγια, η "ελληνική ψυχή" υφίσταται όχι αυτοτελώς, όχι γονιδιακά, αλλά όταν πιστέψουμε στο μύθο της και ενεργήσουμε ωσάν να υπήρχε αυτοτελώς.

ΙΑΝ 2006
απόσπασμα από εδώ:
Ας μην ξεχνάμε ότι το Οθωμανικό σύστημα διοίκησης προέβλεπε ότι οι αλλόθρησκοι (δηλ. οι μη μουσουλμάνοι) διοικούνταν από τους θρησκευτικούς τους άρχοντες και θεωρούνταν ένα έθνος (μιλλέτ).

Επιστολή μουσουλμάνων βουλευτών της βουλγαρικής βουλής (1920)
απόσπασμα από εδώ:
Μια κατάληψη της Δ. Θράκης από τα Συμμαχικά Στρατεύματα θα έθετε τέρμα στα δεινά και θα προλάβαινε μια πιθανή εξέγερση που υπάρχει φόβος να εκραγεί. Ευχής έργο θα ήταν εάν τα Ελληνικά Στρατεύματα συμμετείχαν στην κατάληψη αυτή, δεδομένου ότι οι Έλληνες πάντοτε φάνηκαν φιλελεύθεροι απέναντί μας για τί είναι έθνος με το οποίο μπορούμε άριστα να συνεννοηθούμε και γιατί θα μπορούσαν ταυτόχρονα με τους συμπατριώτες τους, να προστατέψουν και εμάς, οι οποίοι βρισκόμαστε κάτω από τις ίδιες συνθήκες, δηλαδή τις ωμότητες και τις υπερβάσεις των Βουλγάρων.

19.06.2001
απόσπασμα από εδώ:
Ο Ρενάν στη Γαλλία εισηγήθηκε ότι το έθνος ορίζεται από τη γλώσσα κυρίως, από τη θρησκεία και την κοινή παράδοση επίσης. Ο Φίχτε στη Γερμανία, εμπνεόμενος από τον Γκαίτε, όρισε ως έθνος αυτούς που συναισθάνονται ότι έχουν μια συγκεκριμένη κλήση, μιάν ιστορική αποστολή. Την έννοια της αποστολής, του προορισμού μέσα στην ιστορία, έθεσε και ο Μαντσίνι, ως βάση για τη συγκρότηση του έθνους των Ιταλών.
Αυτά τα παραδείγματα είναι νομίζω αρκετά για να δείξουν την εντελώς διαφορετική εμπειρία που έχουμε οι Έλληνες. Ο Όμηρος μας διδάσκει από τα βάθη των αιώνων ότι είμαστε ένα και ενιαίο έθνος. Στις Ολυμπιάδες, τους Ολυμπιακούς αγώνες, μετείχαν μόνον μέλη του γένους των Ελλήνων. Βεβαίως υπήρχαν πόλεις κράτη, που συνήθως πολεμούσαν μεταξύ τους. Όμως, υπήρχε πλήρης συνείδηση ότι οι πόλεμοι αυτοί γίνονταν μεταξύ Ελλήνων. Για εμφύλιους πολέμους, για αδελφοκτόνους πολέμους μιλούν ο Πλάτων και ο Θουκυδίδης.

21.10.2001
απόσπασμα από εδώ:
Στρουκτουραλιστές και θιασώτες της «ολικής ιστορίας» του Fernand Braudel είχαν μεταθέσει πολύ νωρίς την έμφαση από τους ατομικούς πρωταγωνιστές της ιστορικής επιφάνειας «στα συστήματα και κυκλώματα βάθους». Βαθμηδόν οι έννοιες του «έθνους», του εθνικισμού, της φυλετικής και θρησκευτικής ταυτότητας ελέγχθηκαν ως ιστορικά επινοήματα· η ιστορία ως ερμηνεία γεγονότων (histoire evenementielle) απαξιώθηκε· στημονικές ιδέες της παραδοσιακής ιστοριογραφίας οδηγήθηκαν σε έκλειψη καθώς ανέτειλαν τα νέα ερμηνευτικά «πασπαρτού»: το συλλογικό φαντασιακό, η «Μνήμη» ως συλλογικό φαινόμενο συναρτημένο με τον λαϊκό ριζοσπαστισμό, η κοινωνικά αξιολογημένη έννοια του φύλου, οι ανθρωπολογικοί «νοηματικοί ιστοί» (webs of meaning) τύπου Clifford Geertz. Ορισμένοι θα έλεγαν ότι η ιστορία ενέδωσε με τη σειρά της στις Σειρήνες της «θεωρίας» ­ γοητευτική πνευματική περιπέτεια, που τώρα όμως φαίνεται να γράφει τον επίλογό της καθώς πληθαίνουν οι φωνές και τα σαλπίσματα για «επιστροφή στα γεγονότα».

23.03.2003
απόσπασμα από εδώ:
Aν το κρίσιμο κριτήριο είναι η εθνική βούληση –το ποιος θέλει να είναι Eλληνας και ποιος δεν αισθάνεται έτσι– η παιδεία είναι η μέθοδος που μπορεί να οδηγήσει σε αυτό το αποτέλεσμα. Tο σχολείο παίζει έναν κρίσιμο αφομοιωτικό ρόλο. Oχι μόνο γιατί δημιουργεί το συνεκτικό στοιχείο της γλώσσας, αλλά και γιατί καλλιεργεί –πρέπει να καλλιεργεί– την προσήλωση σε ένα σύστημα αξιών που είναι το σταθερότερο θεμέλιο της εθνικής συνείδησης και, επομένως, της ενότητας του έθνους. Tα αλβανάκια που ονειρεύονται να παρελάσουν κρατώντας την ελληνική σημαία είναι ασφαλώς ώριμα να θεωρηθούν, αν το θέλουν, Eλληνες όσο και κάποιος που κληρονόμησε την ελληνική ιθαγένεια, αυτονόητα και αδιάφορα.

15.04.2005
απόσπασμα από εδώ:
Ένας αρκετά αιχμηρός ορισμός του έθνους το αναφέρει ως "την ευρύτερη δυνατή ομάδα ανθρώπων που πιστεύουν ότι έχουν την ίδια καταγωγή". Ο ορισμός αυτός είναι μάλλον ελλιπής, αφού υπάρχουν έθνη, όπως οι Αμερικανοί ή οι Βραζιλιάνοι, που δεν το πιστεύουν. Εξακολουθεί ωστόσο να είναι εύστοχος, γιατί εισάγει στην έννοια του έθνους το στοιχείο της νοητικής κατασκευής. Πράγματι, όταν μια ομάδα ανθρώπων πιστεύει ότι συγκροτεί έθνος αναφέρεται σε κάποια κοινά εσωτερικά χαρακτηριστικά, μερικά από τα οποία (όπως η γλώσσα, η θρησκεία ή οι παραδόσεις), είναι πραγματικά, ενώ άλλα (όπως ο πατριωτισμός, η ανδρεία ή η ξεχωριστή πνευματική ικανότητα) εντελώς θέμα καλής διάθεσης. Παλιά οι άνθρωποι διαχώριζαν τα πράγματα αυτά: πατριωτισμός υπήρχε και επί Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου, χωρίς να παίζουν ρόλο τα έθνη. Όταν όμως οι λαοί απαίτησαν να κυβερνώνται από ομάδες της ίδιας προέλευσης με την πλειοψηφία, χρειάστηκε μια ιδεολογία που να συνθέτει τις παλιές καλές αξίες με τους νέους εθνικούς στόχους: η ιδεολογία αυτή είναι ο εθνικισμός.

26.06.2005
απόσπασμα από εδώ:
Και, όπως πολύ καλά γνωρίζουμε στην Ευρώπη, ο μοναδικός δημιουργός των εθνών είναι ο πόλεμος.
Έτσι και στις ΗΠΑ χρειάστηκε ο εμφύλιος πόλεμος για να δημιουργηθεί το έθνος.

3n Λήγοντος του μηνός Γαμηλιώνος του έτους 2782 μετά πρώτην Ολυμπιάδα (ΣΣ: !!)
απόσπασμα από εδώ:
Έλλην είναι αποκλειστικά και μόνον ο πιστός της Ελληνικής Θρησκείας. Ουδείς άλλος. Κριτήριο για τον καθορισμό του Έλληνος είναι το θρήσκευμα. Γονίδια, γλώσσα και παιδεία αποτελούν αναγκαία αλλά όχι ικανά κριτήρια για να προσδιοριστεί κάποιος ως Έλλην. Και αυτό γιατί μόνον η Ελληνική Θρησκεία δημιουργεί Εθνική Συνείδηση. Ούτε η γλώσσα, ούτε η ελληνική παιδεία, ούτε τα φυλετικά γονίδια παράγουν Εθνική Συνείδηση. Μόνον η Ελληνική Θρησκεία επιβάλλει τον Ελληνικό τρόπο σκέψεως, την Ελληνική Κοσμοαντίληψη, τα Ελληνικά Ήθη και Έθιμα. Η Ελληνική Θρησκεία αποτελεί τον μοναδικό-αποκλειστικό παράγοντα διαμορφώσεως Εθνικής Συνειδήσεως που είναι το αναγκαίο στοιχείο για την ύπαρξη έθνους. Το χωροχρονικό κριτήριο, δηλαδή όποιος έτυχε να γεννηθεί σε αυτή την χώρα μία δεδομένη στιγμή, απορρίπτεται εξ ολοκλήρου ασυζητητί.

[??]
απόσπασμα από εδώ:
Η ιδεολογία του εθνικισμού διακρίνεται στον πολιτικό εθνικισμού πού έχει την καταγωγή του στον Ρουσσώ και τη σκέψη του Διαφωτισμού και τον πολιτιστικό εθνικισμό πού έχει τις ρίζες του στο οργανικό παράδειγμα του ρομαντισμού. Ο πολιτικός εθνικισμός, στηρίζεται στον οικουμενισμό του διαφωτισμού. Αναφέρεται στη συλλογικότητα του έθνους με κέντρο την πραγματοποίηση των δικαιωμάτων των ατόμων και την ανασύνθεση της κοινωνίας μέσω της "γενικής θέλησης" και του "κοινωνικού συμβολαίου" εξιδανικεύει την πρόοδο και την προσπάθεια αναμόρφωσης της κοινωνίας και δεν θεωρεί αναπόσπαστο στοιχείο του έθνους.